گردآوری: دکتر نیلوفر اسکندرپور (واحد آنالیز دستگاهی-شرکت آرمان شیمی سنج)

1- مقدمه  

1-1- EDQM و اهداف آن

EDQM سازمانی است واقع در استروسبورگ فرانسه که جهت هماهنگ نمودن استانداردهای کیفی برای اطمینان از کیفیت داروها و حفاظت از سلامت عمومی در قاره اروپا و فرای آن تشکیل شده است. استانداردهای EDQM توسط فارماکوپه اروپا منتشر می‌شوند که خود به عنوان یک معیار علمی جهانی شناخته شده است [1].

این سازمان حفاظت از سلامت عمومی را با توانایی توسعه استانداردهای کیفی، حمایت از اجرای استانداردهای کیفی و نظارت بر پیاده‌سازی استانداردهای کیفی محقق می‌سازد [1].   

به منظور حفظ چشم انداز و اهداف EDQM و تضمین ارائه بهترین محصولات و خدمات، این سازمان یک سیستم مدیریت کیفی را بر اساس استاندارهای بین المللی اجرا نموده است که عبارتند از [1]:

• ISO 9001:2015"Quality management systems - Requirements";
• ISO/IEC 17025:2005 "General requirements for the competence of testing and calibration laboratories";
• ISO 17034:2016 "General requirements for the competence of reference materials producers";
• ISO/IEC 17043:2010 "Conformity assessment - General requirements for proficiency testing".

 

2-1- احراز صلاحیت عملکردی (Operational Qualification)

احراز صلاحیت عملکردی (OQ) فرایندی است که نمایانگر این است که یک دستگاه مطابق با تعریف عملکردی در محیط مورد نظر کار خواهد کرد. هدف اصلی احراز صلاحیت عملکردی این است که (الف) عملکرد و کارایی بخش سخت افزاری تجهیزات متناسب با کاربرد مورد نظر و تعاریف آن در اسناد صلاحیت طراحی (DQ) باشد؛ (ب) بخش نرم افزاری کامپیوتر متناسب با کاربرد مورد نظر و تعاریف آن در اسناد صلاحیت طراحی (DQ) باشد [2].

 

احراز صلاحیت عملکردی باید بعد از نصب برای اولین بار، بعد از تعمیر دستگاه، بعد از هر رویداد بزرگ از جمله به روز رسانی و در طی فواصل زمانی منظم انجام شود.

احراز صلاحیت عملکردی یک بخش بسیار مهم در سراسر فرایند احراز صلاحیت است. انتخاب دقیق آزمایشها، دستورالعمل کار و مقادیر مجاز به شدت اهمیت دارد، زیرا اگر آزمایشها سختگیرانه باشند دستگاه بی دلیل رد می‌شود. اگر آزمایشها و محدودیتها آسان گرفته شود، نمی‌توان اثبات کرد که دستگاه برای هدف مورد نظر مناسب است [2].

 

2- احراز صلاحیت دستگاه کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا (HPLC)

 احراز صلاحیت برای دستگاه کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا (HPLC) انجام تستهای مشخص طبق دستورالعملی است که بر مبنای آن اطمینان حاصل می‌شود که دستگاه واجد شرایط است و عملکرد دستگاه مطابق با نیازهای مربوط به روش آماده‌ سازی پیش از اندازه‌گیری است که در نهایت نتایج معتبر و قابل اعتمادی را فراهم می‌آورد.‌ دستگاه‌های کروماتوگرافی مایع امروزی مجهز به رایانه هستند و به طور کلی شامل بخش‌های سخت‌افزاری تجزیه‌ای، کامپیوتری، بخش نرم‌افزاری و لوازم جانبی هستند [3].  ارزیابی بخش‌های سخت‌افزاری دستگاه HPLC شامل آزمایش‌هایی مطابق با مشخصات ثبت شده است. چنانچه دستگاهHPLC دربردارنده واحد های مختلف باشد، این واحدهای منفرد نیز باید همانند کل سیستم ارزیابی شود. بخش سخت‌افزاری دستگاه بایستی قبل از کار، بعد از تعمیر و در فواصل زمانی مشخص ارزیابی شود [3]. 

آزمایش‌های مورد نیاز و مقادیر مجاز برای تأیید صلاحیت دستگاه HPLC مطابق با دستورالعمل‌های مشخص ثبت شده توسط EDQM در سه سال 2011، 2015 و 2018 میلادی در جدول شماره 1 آورده و مقایسه شده است.

 

 

 

نکات بررسی شده در مقایسه راهنمای EDQM در سال 2018 میلادی برای کروماتوگرافی مایع با سال‌های گذشته:

• نکته بارز در مورد راهنمای EDQM برای کروماتوگرافی مایع این است که در سری جدید مربوط به سال 2018 میلادی دستورالعمل‌ها و مقادیر مجاز پارامترها علاوه بر سیستم HPLC، برای سیستم UHPLC نیز اضافه است.
• با توجه به فشارهای کاری موجود بر صنایع داروسازی در بخش تولید و همچنین سنتز داروهای جدید، دو عامل زمان و هزینههای اقتصادی حائز اهمیت هستند. از جمله مزایای سیستم UHPLC نسبت به سیستم HPLC کاهش زمان آنالیزها و کاهش مصرف حلال است . برای روشهای آنالیز دارویی سیستم UHPLC در مقایسه با سیستم HPLC دارای حساسیت، قدرت تفکیک و سرعت بالاتری است [7]. عوامل ذکر شده احتمال تمایل روزافزون به استفاده از این سیستم را افزایش داده است. EDQM نیز در سال 2018 میلادی آزمایشها و مقادیر مجاز را برای سیستم UHPLC اعلام نموده است.
• پارامترهای مربوط به برخی از آشکارسازهای کروماتوگرافی مایع که متداول نیستند ازجمله آشکارساز دورنگی دورانی، آشکارساز ذرات معلق باردار و آشکارساز پراکندگی نور توسط بخار نمونه بررسی شده و مقادیر قابل قبول اعلام شده است.
• قابل توجه است که تجهیزات آزمایشگاهی برای اطمینان از عملکرد مناسب با در نظر گرفتن هدفی که دستگاه برای آن طراحی شده است، بایستی احراز صلاحیت شوند. یکی از اولین گام‌ها برای داشتن آزمایشگاهی خوب همراه با انطباق عملی خوب برای تولید، احراز صلاحیت نصب و راه‌اندازی (IQ) و صلاحیت عملکردی (OQ) است. این امر یک پیشنهاد نیست بلکه یک موضوع قانونی است [,8 9]. بنابراین سیستم UHPLC و حتی آشکارسازهای غیر متداول نیز از این امر مستثنی نخواهد بود.

• در ارتباط با آشکارساز ضریب شکست مقدار قابل قبول برای پارامتر ضریب همبستگی مربوط به خطی بودن اعلام شده است.
• واضح است که خطی بودن آشکارساز بر صحت نتایج به دست آمده در گستره خطی مورد نظر اثرگذار است و انتظار می‌رود که رابطه خطی بین سیگنال و غلظت آنالیت (ها) با یک مقدار ضریب همبستگی مناسب برقرار باشد [8].
• در ارتباط با واحد محفظه تزریق، مقدار مجاز پارامتر اثر حافظه از 5/0% به 2/0% مقدار پیک مرجع کاهش داده شده است.
• پایین بودن مقدار باقی مانده از تزریق قبلی (Carry over) اثر حیاتی بر صحت و اعتمادپذیری اندازهگیریهای کمی دارد [10].  
• در ارتباط با واحد آون یا وسیله سرمایشی ستون پارامتر پایداری ترموستات و مقدار مجاز برای آن اعلام شده است.
• پایداری ترموستات اثر بحرانی بر تکرارپذیری مساحت سطح و ارتفاع پیکها دارد که خود این پارامترها برای محاسبات کمی به کار میروند [10 , 3].
• در ارتباط با آشکارساز فلورسانس پارامتر نسبت سیگنال به نویز و مقدار مجاز برای آن اعلام شده است.
• پارامتر سیگنال به نویز نقش مهمی در تخمین حداقل مقدار قابل تشخیص توسط سیستم دارد [8].
• آشکارسازهای الکتروشیمیایی آمپرومتری و آمپرومتری انتگرال‌گیری شده به صورت مجزا دسته‌بندی شده و پارامترهای هر کدام به صورت تخصصی بررسی و مقدار مجاز اعلام شده است.
• هر چند که آشکارسازهای الکتروشیمیایی به اندازه آشکارسازهای UV و فلورسانس رایج نیستند، با این حال دارای مزایایی هستند از جمله امکان آشکارسازی ترکیبات فاقد کروموفر که در ناحیه UV جذب ندارند و همچنین حساسیت این
  آشکارسازها مستقل از اندازه سل آشکارساز است [11]. EDQM در سال 2018 میلادی اقدام به اعلام تست‌ها و مقادیر مجاز مربوط به رانش و نویز برای برخی از این آشکارسازها نموده است. این تستها نشاندهنده حساسیت و پایداری آشکارساز مربوطه است [12].

 

 

3- احراز صلاحیت دستگاه کروماتوگرافی گازی

برای احراز صلاحیت دستگاه کروماتوگرافی گازی (GC) تستهای عملی جهت ارزیابی مناسب بودن سیستم برای اهداف در نظر گرفته شده بایستی انجام شود. تستهای عملکردی متشکل از تستهای مربوط به واحدهای مجزا و تستهای جامع میباشند که رویکردهای پذیرفته شده، منظم و اثبات شده هستند [14 ,13].

آزمایش‌های مورد نیاز و مقادیر مجاز برای تأیید صلاحیت دستگاه GC مطابق با دستورالعمل‌های مشخص ثبت شده توسط EDQM به صورت خلاصه در دو سال 2006 و 2016 میلادی در جدول شماره 2 آورده و مقایسه شده است.

 

 

 

نکات بررسی شده در مقایسه راهنمای EDQM در سال 2016 میلادی با سال‌ 2006 میلادی برای کروماتوگرافی گازی:

• مقادیر قابل قبول برای سیستم محفظه تزریق فضای فوقانی در سال 2016 میلادی اعلام شده است.
• سیستم محفظه تزریق فضای فوقانی در کروماتوگرافی گازی کاربردهای وسیعی برای اندازهگیری نمونه‍های آلی فرار دارد. در صنعت داروسازی این روش برای بررسی و اندازهگیری حلالهای باقی مانده در داروها که طی فرایند سنتز مورد استفاده قرار گرفته است، به کار می رود. طی فرایند تولید دارو امکان حذف کامل حلال‌ها به صورت عملی وجود ندارد. فارماکوپه ایالات متحده (USP) بر اساس میزان خطرات حلال‌ها، آنها را دستهبندی نموده و مقادیر مجاز برای هریک را اعلام کرده است [18 ,17]. با توجه به خطرات ممکن برای بیمارانی که داروها را مصرف می‌نمایند این مقادیر قابل قبول توسط USP اعلام شده است و از طرف دیگر EDQM در سال 2016 میلادی پارامترهای دستگاهی مربوط به محفظه تزریق فضای فوقانی و مقادیر مجاز را اعلام کرده است [19].   

 

References:

[1] https://www.edqm.eu/

[2] L. Huber, Validation and Qualification in Analytical Laboratories, Agilent Technologies Waldbronn, Germany, 2007.

[3] I. N. Papadoyannis, V.F. Samanidou, Validation of HPLC Instrumentation, Journal of Liquid Chromatography & Related Technologies, 27 (2004) 753-783.

[4]https://www.edqm.eu/medias/fichiers/UPDATED_Annex_1_Qualification_of_HPLC_Equipment.pdf

[5]https://docplayer.net/32932579-Omcl-network-of-the-council-of-europe-quality-management-document.html

[6]https://www.edqm.eu/sites/default/files/quality_management_document_annex_1_qualification_of_hplc_equipment.pdf

[7] L. Nováková, L. Matysová, P. Solich, Advantages of application of UPLC in pharmaceutical analysis, Talanta, 68 (2006) 908-918.

[8] V. Grisanti, E. J. Zachowski, Operational and performance qualification, LCGC North America, 20 (2002) 356-362.

[9] P. Bedson, M. Sargent, The development and application of guidance on equipment qualification of analytical instruments, Accreditation and Quality Assurance, 1 (1996) 265-274.

[10] https://www.edqm.eu/medias/fichiers/Annex_2_Qualification_of_GC_equipment

[11] https://www.sciencedirect.com/topics/chemistry/electrochemical-detection

[12] https://www.agilent.com/cs/library/service/public/Standard_EQP_HPLC.pdf

[13] C. C. Chan, H. LAM, X. M. Zhang, Operational qualification in practice for gas chromatography instruments In: Practical approaches to method validation and essential instrument qualification, pp 201-229, John Wiley & Sons, Inc., 2010.

[14] https://www.agilent.com/cs/library/service/public/GC Hardware_Operational Qual-Col2

[15] https://www.edqm.eu/medias/fichiers/Annex_2_Qualification_of_GC_equipment.pdf

[16] https://hmc.usp.org/sites/default/files/documents/HMC/GCs-Pdfs/c467.pdf

[17] N. H. Snow, G. C. Slack, Head-space analysis in modern gas chromatography, Trends in Analytical Chemistry, 21 (2002) 608-617.